زماني كه از يك آبشار به همراه آب جاري اش فرود مي آييد حس جاري بودن داريد و حس شنا در حوضچه هاي عميقي كه هيچ ايده اي در رابطه با زمان پيدايشش نداريد كم تر از حس فتح قله نيست. حس شنا كردن در كنار ماهياني كه طول حوضچه را با شما مي پيمايند تا در اين عبور تنها نباشيد كمتر از نگاه كردن از اوج بلندي به آسمان آبي نيست.

 

چگونگي پيدايش چشمه ها

 

آب در طبيعت هميشه در حال گردش است و در هر نقطه با توجه به شرايط محيط، كيفيت جداگانه اي دارد. مولكول هاي آبي كه امروز در تهران مصرف مي شود شايد چند سال قبل در اقيانوس اطلس بوده و سال ديگر در اقيانوس هند باشد. به طور كلي آب در اقيانوس ها بخار شده، بر روي قاره  ها آمده و پس از تراكم در روي قاره ها به صورت بارش فرو مي ريزد و سپس از طريق رودخانه ها و جريانات زيرزميني مجدداً به اقيانوس مي رود. اين گردش آب در طبيعت را چرخه آب شناسي مي گويند. با توجه به تضويح فوق مي توانيم نتيجه بگيريم كه آب چشمه، ابتدا از طريق بارش در نقطه اي از زمين نفوذ كرده، جزو آب هاي زيرزميني محسوب شده و سپس از طريق جريان هاي زيرزميني و درز و شكاف هاي موجود، در نقطه اي ديگر از سطح زمين ظاهر مي شود.

 

تا كنون انواع چشمه ها با منشاء هاي مختلف شناسايي شده اند اما در يك نگاه كلي به دو گروه بزرگ تقسيم مي شوند.

 

1.      چشمه هاي معدني گرم

 

2.      چشمه هاي معمولي

 

 

 

چشمه هاي معدني گرم

 

آب هاي گرم معدني غالباً از عمق زياد كه گاه تا بيست متر مي رسد، به طرف سطح زمين جريان دارند و چنين تصور مي شود كه اين جريان مي تواند حتي از حد كره سنگي نيز شروع شده باشد.

 

منشاء آب هاي معدني به دو صورت شناسايي مي شود.

 

الف) سطح ژئوترمال: 

داراي منشاء خارجي يا جوي بوده كه به داخل زمين نفوذ كرده و حتي تا عمق بسيار زيادي پائين رفته و در اين جريان تغييراتي در تركيب شيميايي آب حاصل و در يك شاخه صعودي به سمت بالا جريان پيدا كرده است.

 

ب) عمقي يا جوان ژوونيل: 

آب هاي عمقي، مستتر شده يا بكر، دسته آب هايي هستند كه از اعماق بسيار زياد زمين منشاء گرفته و مي توانند حاصل بخار آخرين مرحله ماگماي مذاب درون زمين باشند كه با تظاهرات آتشفشاني در ارتباط هستند و چون حاصل آخرين فرآيندهاي دروني زمين مي باشند كه به تشكيل آب مي انجامد؛ به آنها آبهاي جوان گفته مي شود. دانشمندان تخمين مي زنند كه سالانه يك دهم كيلومتر مكعب آب، از طريق آب هاي جوان به مقدار آب هاي موجود در كره زمين افزوده مي شود.

 

آب هاي معدني گرم ممكن است علاوه بر منشاء هاي مختلف داراي اختصاصات فيزيكي – شيميايي گوناگون نيز باشند كه بيشتر براي مصارف طب و پزشكي مورد استفاده قرار مي گيرند. قابل ذكر است كه بعضي از اين چشمه ها در فرهنگ بومي ساكنين نواحي اطراف خود حالت تقدس نيز يافته اند.

 

پراكندگي چشمه هاي آب گرم در ايران بسيار زياد مي باشد. اما تراكم اصلي اين    چشمه ها در استان هاي آذربايجان شرقي و غربي و استان اردبيل است، كه در اطراف دو توده مهم آتشفشان سهند و سبلان گسترده اند. چرا كه ساختمان زمين در اين منطقه از كشور، عموما منطقه شكسته با بيرون زده سنگ هاي آذرين است. به طور كلي در اطراف توده هاي آتشفشاني مهم ايران مانند دماوند، تقتان و بزمان چشمه هاي آب گرم   پراكنده اند.

 

 

 

چشمه هاي معمولي

 

در چشمه هاي معمولي، آب پس از نفوذ در منطقه اي مرتفع، بر اثر شيب زمين و قوه جاذبه از طريق درزها و شكاف ها و لايه هاي متخلخل از معبرهايي كه داراي كمترين مقاومت هستند، عبور مي كند كه البته وضع زمين شناسي و نوع درزهاي سنگ ها در تعيين اين مسير اهميت بسياري دارد. اكثر اين چشمه ها در دامنه كوه ها و يا در كف دره ها تشكيل مي شوند.

 

الف) چشمه هايي كه در دامنه كوه ها تشكيل مي شوند: 

معمولا چشمه ها وقتي در دامنه كوه ها ظاهر مي شوند كه رسوبات نفوذپذير مثل : قلوه سنگ، ماسه، ماسه سنگ، كنگلومرا و... بر روي رسوبات غير قابل نفوذ قرار گرفته باشند (چشمه نرگس در محل سنگ سياه، دامنه جنوب توچال)

 

تشخيص لايه هاي سخت و غير قابل نفوذ ار لايه آبدار و قابل نفوذ، با كمي دقت امكان پذير مي باشد. معمولا لايه هاي سخت، سنگ هايي با بافت متراكم و دانه بندي ظريف هستند كه اغلب بر روي دامنه هايي با شيب تند و كوژي شكل قرار دارند كه فاقد پوشش گياهي مي باشند و معمولا ديواره ها را مي سازند و لايه هاي قابل نفوذ نيز دامنه هاي كاوي شكل را مي سازند.

 

گاهي هم چشمه ها به تعداد بسيار زيادي در فصل مشترك دو سري از طبقات نفوذ پذير و نفوذ ناپذير ظاهر مي شوند و در مكان هايي كه طبقات داراي شيب هستند اگر اختلاف ارتفاع كافي باشد، چشمه از گسل ها خارج مي شود.

 

 

 

ب) چشمه هايي كه در كف دره ها تشكيل مي شوند:

 

در نقاطي از چاله ها و فرو رفتگي هاي طبيعي زمين كه شيب لايه ها از دو طرف قرينه باشد، مانند كف دره ها، ممكن است كه چشمه ها با فشار زيادي خارج شوند يعني در حقيقت از نوع آرتزين باشند. چشمه هاي آرتزين به علت بالا بودن سطح ايستايي آب و فشار هيدروديناميكي كه از نقاط بالاتر لايه آبدار وارد مي شود، مظهر چشمه هاي جهنده خواهد بود.

 

گاه اين نوع چشمه ها در كف دريا ظاهر مي شوند و قبل از اينكه آب اين چشمه ها با آب شور دريا مخلوط شود، به سطح دريا مي رسند و به اين طريق محوطه آب شيرين در داخل آب شور دريا به وجود مي آيد. در سواحل يونان در خليج آرگوس ناحيه آب شيرين قطر بيش از پانزده متر وجود دارد كه احتمالا به همين طريق تشكيل شده است.

 

در مناطق آهكي به علت خاصيت انحلال سنگ ها و تشكيل آب هاي زيرزميني و غارها، جريان آب ها نسبت به مناطق ديگر زمين حالتي متفاوت دارد. بد نيست بدانيد كه قسمت اعظمي از كوه هاي چين خورده زاگرس (قلل زرد كوه و دنا) داراي ساختمان آهكي مي باشند. هم چنين تشكيلات آهكي در منطقه هاي محدودتري در البرز نيز وجود دارد.

 

در مناطق آهكي كه آب قبلا از طريق نفوذ در خلل و فرج سنگ ها در دالان هاي زير زمين متمركز شده است، بر اثر ايجاد فشار بر جدار حفره ها، چشمه ها با بده فراوان و بسيار نا منظم به خارج راه يافته و در سطح نمايان مي شوند، به اين نوع آب هاي خروجي چشمه هاي و كلوزين مي گويند. (چشمه ديمه در پاي ارتفاعات سيردون، زردكوه و سراب هاي متعددي در استان كرمانشاهان) و چنانچه محل خروج آن ها حالت شتر گلو را داشته باشد، جريان آب گاهي منقطع خواهد بود(چشمه طاق بستان)

 

چشمه ها به عنوان يكي از منابع آب هاي زيرزميني كشور، نقش زيادي را در حيات اقتصادي كشاورزان به عهده دارند. در كشور ما ميزان كل آب هاي زير زميني كه سالانه برداشت مي شود در حدود 8/31 ميليارد متر مكعب است كه 7/8 ميليارد متر مكعب آن از 9841 دهنه چشمه و 7/7 ميليارد متر مكعب از 19442 رشته قنات و مابقي از چاه هاي عميق و نيمه عميق برداشت مي شود.

 

آبشارها در نقاط مختلف ايران پراكنده هستند و معمولاً به دو دسته دائمي و فصلي تقسيم ميگردند.

منبع: سایت حد بالا

نظرات شما عزیزان: